Ενωση Κρητών Αμαρουσίου,  Απρίλιος 2009, ΑΘΗΝΑ

Κυρίες και Κύριοι

Αγαπητές Φίλες και Φίλοι

Χαίρομαι που βρίσκομαι μαζί σας.

Ανάμεσα σε ανθρώπους που βιώνουν την καταγωγή τους και ζουν περήφανοι γι'' αυτήν την καταγωγή, είτε είναι  μακρυά από την Κρήτη είτε είναι κοντά της  .

Χαίρομαι ακόμη γιατί  διαπιστώνω ότι ο Σύλλογός σας με Πρόεδρο τον καλό μου φίλο Κ. Κανελλάκη είναι δραστήριος, ζωντανός και αεικίνητος. Η πρωτοβουλία για τη σημερινή μας συνάντηση πέραν του ότι δίδει την ευκαιρία να βρεθούμε από κοντά και να μιλήσουμε για την Κρήτη που αγαπάμε, που είναι κομμάτι του εαυτού μας γι'' αυτό και την κουβαλάμε παντού, μας επιτρέπει ν'' ανταλλάξουμε τους προβληματισμούς μας, τις προσδοκίες μας και τα όνειρά μας για την ανάπτυξη και την προκοπή της. Και αυτό της δίνει περίσσια αξία.

Επιπλέον, με τιμά η πρόσκλησή σας να είμαι συνομιλητής με δύο σημαντικές  προσωπικότητες των ελληνικών γραμμάτων και της πολιτικής. Τον πολυγραφότατο συγγραφέα και  οξυδερκή πολιτικό κ. Μίμη Ανδρουλάκη και τον διακεκριμένο Πανεπιστημιακό Καθηγητή  κ. Γιατρομανωλάκη Γιώργο.

Το θέμα της συνάντησης μας έχει τέτοια ευρύτητα που θα μπορούσαμε να μιλάμε για ώρες! Ξέρω ότι αυτό ακούγεται μάλλον σαν απειλή αλλά μην ανησυχείτε! Αυτό που θα επιχειρήσουμε σήμερα εδώ είναι να μοιραστούμε  σκέψεις που όλοι κάνουμε, έχοντας αυτή τη φορά τη διευκόλυνση μιας πιο εξειδικευμένης ενημέρωσης  πάνω  σε αναπτυξιακά θέματα της Κρήτης τα οποία θα διατρέξουμε με στόχο να κατανοήσουμε τα λάθη που έγιναν, να καταγράψουμε στο μυαλό μας τις ανάγκες που υπάρχουν και να δούμε ουσιαστικά τη διαδρομή που ακολούθησε η Κρήτη στο πέρασμα του χρόνου. Μόνον έτσι, με την αποκτηθείσα γνώση κι εμπειρία συνάμα με τη σωστή αξιοποίησή τους, θα καταφέρουμε, επιστρατεύοντας όλες μας τις δυνάμεις και εκμεταλλευόμενοι κάθε ευκαιρία που παρουσιάζεται, μαζί, σαν σύνολο αλλά και μεμονωμένα, σαν Κρητικοί που ξέρουν ν'' αγωνίζονται και να διεκδικούν,  να πετύχουμε τον βασικό στόχο: Να γίνει η Κρήτη ο κομβικός άξονας επικοινωνίας, εμπορίου και πολιτισμού της Ευρώπης με την Ασία και την Ανατολή.   

Σε αυτή τη διαδικασία  θα θέλαμε να είστε  όλοι οι παρόντες, μέτοχοι και συμμέτοχοι. Έχετε αξία ως ακροατήριο και αυτή πιστέψτε με δεν εξαντλείτε στη σιωπή σας και την υπομονετική διάθεση του χρόνου σας. Σίγουρα θα είχατε και άλλα πράγματα να κάνετε σήμερα τούτη την ανοιξιάτικη Κυριακή. Επιλέξατε όμως να είστε εδώ. Κι αυτό μας τιμά. Και σας ευχαριστούμε.  Ας φανούμε λοιπόν όλοι χρήσιμοι.

Ας δούμε λοιπόν την Κρήτη του Χθες.   

Η ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ ΧΘΕΣ

Η αλήθεια είναι πως αν ακούσει κανείς τον τίτλο ξεκομμένο από το συνολικό θέμα αισθάνεται  λίγο παράξενα. Σαν να μιλάμε για κάτι που δεν υπάρχει πια. Την Κρήτη την προσεγγίζουμε πάντα σαν ένα ενιαίο και δυναμικό σύνολο που έχει μια απίστευτη συνέχεια στο χρόνο. Υπό αυτό το πρίσμα δεν θα έπρεπε κανονικά να την χωρίσουμε σε χρονικές κατηγορίες που εκ των πραγμάτων είναι δύσκολο ως εγχείρημα. Πότε ξεκινά η Κρήτη του Χθες;  Ένας τόπος με τέτοια ιστορία και με τέτοια αντανάκλαση αυτής της ιστορίας στη σημερινή του πραγματικότητα μοιάζει να έχει συγχωνεύσει  το Χθες, το Σήμερα και το Αύριο σ'' ένα αδιάσπαστο πυρήνα ζωής. Κι όμως υπάρχουν κριτήρια χρονικής οριοθέτησης που είναι λιγότερο ρομαντικά και αφορούν μετρήσιμα μεγέθη όπως η Οικονομία, η Τεχνολογία, η Πολιτική, οι δείκτες παραγωγικότητας αλλά και κριτήρια πιο προσιτά στον άνθρωπο όπως , το μορφωτικό επίπεδο, οι κοινωνικές παροχές, η ποιότητα ζωής.

Η Κρήτη που διαβάζουμε στα βιβλία, η Κρήτη των Θεών και των Ανθρώπων, έχει, σύμφωνα με αρχαιολογικά ευρήματα ζωή 10.000 ετών.

Από την εποχή του Δία που αποτέλεσε τη γενέτειρά του, το καταφύγιό του με την αρπαγή της Ευρώπης και τον τόπο γέννησης των παιδιών του, μέχρι το θαυμαστό Μινωϊκό Πολιτισμό που συγκαταλέγεται στους πρώτους πολιτισμούς της Ευρώπης, και από την πολυτάραχη- και με λιγοστές εξαιρέσεις υποτυπώδους πολιτιστικής ανάπτυξης- παρακμιακή εποχή των Δωριέων και των Αχαιών μέχρι την  ευημερούσα περίοδο της ρωμαιοκρατίας, από την πρωτοβυζαντινή περίοδο και την εξάπλωση του Χριστιανισμού μέχρι τη βάρβαρη κατάληψή της από τους Σαρακινούς και την απελευθέρωσή της από το Νικηφόρο Φωκά, από την ενετοκρατία που μας κληροδότησε έναν ανεκτίμητο  αρχιτεκτονικό, πνευματικό  και πολιτιστικό πλούτο, μέχρι την τουρκοκρατία που ευτυχώς δεν πρόφτασε να τα ισοπεδώσει όλα κι από την Ελληνική Επανάσταση μέχρι την Αυτονομία της και την Ένωση της με τη Μητέρα Ελλάδα, η Κρήτη αντιστάθηκε στο χρόνο και στις ανθρώπινες ορέξεις και επέζησε, καταγράφοντας μια γοητευτική, τολμηρή και γενναία παρουσία στο ιστορικό γίγνεσθαι, το ελληνικό αλλά και το παγκόσμιο. Σε βαθμό μάλιστα τέτοιο, που κατόρθωσε, παρά την συγκριτικά μικρή έκτασή της  να επηρεάσει την έκβαση σημαντικών ιστορικών γεγονότων και να αλλάξει τους εδαφικούς και πολιτικούς συσχετισμούς των κρατών, με αντίκτυπο στην διεθνή πολιτική σκηνή,  ειδικά την περίοδο που η χώρα ευτύχησε να έχει ως Πρωθυπουργό ή επίσημο διπλωματικό της εκπρόσωπο τον Ελ. Βενιζέλο. 

Η Κρήτη ήταν και παραμένει, τόσο λόγω γεωγραφικής θέσης, όσο  και λόγω κλίματος, εδαφικής μορφολογίας, Παράδοσης, Πολιτισμού και ψυχοσύνθεσης των ανθρώπων της, το σημείο αναφοράς  κάθε φιλόδοξου ή  οραματιστή, τεχνοκράτη ή  ρομαντικού, ανήσυχου ή προσγειωμένου,  αριβίστα ή έντιμου αγωνιστή.

Δεν εξηγείται αλλιώς αυτή η παρέλαση λαών και πολιτισμών που έγραψαν μαζί με την αδιάκοπη αντίσταση των ντόπιων την ιστορία της.

Ας σταθούμε όμως για λίγο στην Κρήτη πιο πρόσφατου Χθες. Ας μιλήσουμε για την Κρήτη των τελευταίων 30 χρόνων, περίοδος από την οποία οι περισσότεροι από μας τουλάχιστον έχουμε μνήμες και βιώματα.

Τότε που τη θέση των παραδοσιακών επαγγελμάτων και του εσωστρεφή τρόπου σκέψης και ζωής άρχισε δειλά δειλά να παίρνει μια νέα αναπτυξιακή προοπτική: Ο Τουρισμός. Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε αυτή την περίοδο επαναστατική με την έννοια των μεγάλων αλλαγών που επέφερε στη καθημερινότητα αλλά και στη μελλοντική εξέλιξη του νησιού. Με όλες τις θετικές και αρνητικές επιπτώσεις που είχε σ'' έναν κόσμο που άλλαζε παντού Η Κρήτη, έχοντας αναπτύξει ένα αξιόλογο εμπόριο στο μακρυνό παρελθόν αλλά και ως τόπος συνάντησης τόσων διαφορετικών λαών αποτελούσε λογικά πρόσφορο έδαφος καλλιέργειας μιας νέας κουλτούρας, εισαγόμενης από άλλες χώρες, πνευματικής αλλά και τεχνολογικής. Το ζητούμενο βέβαια της εποχής εκείνης ήταν τα νέα στοιχεία να αφομοιώνονταν στην ήδη πλούσια δική της κουλτούρα χωρίς να της προκαλέσουν διαταραχή και κλυδωνισμούς που δεν ήταν προετοιμασμένη να διαχειριστεί. Στα 30 χρόνια που μεσολάβησαν, η Κρήτη με τις παρθένες παραλίες, τις απάτητες βουνοπλαγιές, της βεγγέρας, με ρακί, παξιμάδι και καλλιτσούνια, της αυθόρμητης παρέας, της αλληλεγγύης και της φιλοξενίας,  άλλαξε. Εκσυγχρονίστηκε. Το Βόρειο τμήμα της καλύφθηκε από πολυτελείς ξενοδοχειακές μονάδες πολλών κλινών και υψηλών απαιτήσεων, από επιχειρήσεις εστίασης και αναψυχής. Οι παραδοσιακοί τομείς ανάπτυξης, η γεωργία και κτηνοτροφία υποχώρησαν για να περιοριστούν στα ορεινά που, σε αντίθεση με τα αστικά κέντρα που παραδόθηκαν άνευ όρων στη νέα αναπτυξιακή πρόκληση, παρέμειναν ως ένα βαθμό κλειστές κοινωνίες που δεν παρακολούθησαν την οικονομική πρόοδο του Βορρά γεγονός που ευνόησε εκδηλώσεις παραβατικής συμπεριφοράς που είναι σε όλους μας πλέον γνωστές. Σ'' αυτή την πικρή ιστορία, όμως θ'' αναφερθούμε όταν θα μιλάμε και για την Κρήτη του σήμερα αφού τέτοια  φαινόμενα δεν έχουν εκλείψει ακόμη. Όπως ήταν φυσικό, οι νέες συνθήκες επέβαλλαν αλυσιδωτές αλλαγές σε όλους τους τομείς ανάπτυξης και κατέστησαν επιτακτική την δημιουργία βασικών υποδομών στις μεταφορές, την οδοποϊία, τον πρωτογενή τομέα, τη μεταποίηση, το εμπόριο, τον ενεργειακό τομέα   το φυσικό και αστικό περιβάλλον: την παιδεία, την υγεία, τις υπηρεσίες. Εκείνο όμως που αξίζει πραγματικά να επισημανθεί, χωρίς να θέλουμε να υποβιβάσουμε τη σημασία άλλων παρεμβάσεων που έγιναν, είναι η διάσωση της μνημειακής μας κληρονομιάς που παρ'' ολίγο να πληγεί ανεπανόρθωτα από μια λανθάνουσα ερμηνεία του εκσυγχρονισμού που υιοθέτησαν αρκετοί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Παλιά Πόλη του Ρεθύμνου, που κοσμείται από μνημεία διάφορων ιστορικών περιόδων, η οποία σώθηκε την ύστατη ώρα χάρη  στην επιμονή φωτισμένων ανθρώπων της εποχής εκείνης που απέτρεψαν την ισοπέδωση μνημείων για τη διάνοιξη δρόμων ή για την ανέγερση νέων σύγχρονων κτισμάτων και με σθένος υποστήριξαν την προστασία και ανάδειξή της καθώς και  τη σύνδεσή της, εκτός των άλλων,  με τον Τουρισμό που μόλις ξεκινούσε.

Αξιομνημόνευτο είναι πάντως ότι στο Ρέθυμνο δεν απετράπη δυστυχώς η καταστροφή του περίφημου ενετικού ρολογιού για να περνούν τα κάρα λιανεμπόρων, και μέρος της Κρήνης Ριμόντι για  να χωράει να περάσει η άμαξα του Ελ. Βενιζέλου όταν επισκέφθηκε το Ρέθυμνο!

Θα ήταν βέβαια ιδιαιτέρως απλουστευτικό να υποστηρίξουμε ότι η αναπτυξιακή πορεία του νησιού οφείλεται στον τουρισμό αι μόνο. Σαφώς και αποτέλεσε προϊόν πολιτικών ζυμώσεων με κυρίαρχο την είσοδο της Ελλάδας στην μεγάλη Ευρωπαϊκή Οικογένεια  τον Μάιο του 1979 με  την υπογραφή της Πράξης  Προσχώρησης, στην Αθήνα, και στη συμμετοχή της χώρα μας ως πλήρες μέλος στο ενιαίο νόμισμα (ευρώ) και την Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ) από την 1^η Ιανουαρίου 2002. Γιατί κάναμε αυτή την παρένθεση; Μα γιατί η οικονομική πολιτική της χώρας μας και οι τομές που επιτεύχθηκαν σε όλα τα επίπεδα ζωής τις τελευταίες δεκαετίες δεν άφησε φυσικά ανεπηρέαστη την Κρήτη. 

Με αυτά τα δεδομένα λοιπόν, και την εναλλαγή κυβερνήσεων και πολιτικών προσώπων και πρακτικών, πορευτήκαμε κι εμείς οι Κρητικοί περιμένοντας από τα Ευρωπαϊκά προγράμματα και τους μονίμως ανεπαρκείς  Εθνικούς Πόρους, το πράσινο φως για κάθε αναπτυξιακή παρέμβαση. Ένα φως που δεν το βλέπαμε εκτός  αν είχαμε ώριμες μελέτες για απολύτως αναγκαία έργα και υποδομές και που αυτό το «απολύτως αναγκαίο» καθορίζονταν πολλές φορές με χρωματιστά  κριτήρια. Σε ότι αφορά την Κρήτη μας, σήμερα,  για άλλη μία φορά μοιράστηκε όχι εξαιτίας κατακτητών αλλά εξαιτίας ενός πιο εκπλεπτυσμένου όρου: του διπόλου. Όπου δίπολο σημαίνει  ανάπτυξη δύο βασικών πόλων : το Ηρακλείου και των Χανίων.

Η ανισοκατανομή λοιπόν των χρηματοδοτικών πόρων  μεταξύ των Νομών της Κρήτης και η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη του Βορρά συγκριτικά με την υποτονική ανάπτυξη του Νότου, θα λέγαμε ότι χαρακτηρίζουν τον αναπτυξιακό χάρτη της Κρήτης του Χθες  που παραμένει με μικρές διαφοροποιήσεις και ο χάρτης ανάπτυξης για την Κρήτη του Σήμερα. 

Η ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ   

Υπάρχει διάχυτη η αίσθηση ότι στην Κρήτη περνάμε καλά. Τόσο σε επίπεδο ανθρωπίνων σχέσεων όσο και λόγω οικονομικών δεικτών. Δεν θα διαψεύσω καθόλου το πρώτο σκέλος αφού πιστεύω πως έχουμε καταφέρει να διατηρήσουμε την ανθρωπιά μας που εκδηλώνεται αυθόρμητα σε πράξεις αλληλεγγύης και σε γνήσιες, φιλόξενες σχέσεις. Σε ότι αφορά το δεύτερο σκέλος που άπτεται της οικονομικής ευμάρειας που θεωρητικά επικρατεί στο νησί, θεωρώ ότι η εντύπωση αυτή  δημιουργήθηκε από το γεγονός ότι  η Κρήτη εμφανίζει  ένα μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα που είναι κοντά στο 100% του ελληνικού μέσου όρου και η ανεργία στο νησί κυμαίνεται περίπου στο 4%.Ποσοστό πολύ χαμηλό και φυσικά ενθαρρυντικό.

Ας μην ξεχνάμε όμως ότι στο νησί  γενικά εισέρρευσαν πολλά κονδύλια από χρηματοδοτήσεις ευρωπαϊκών προγραμμάτων τα οποία δεν αξιοποιήθηκαν στους τομείς για τους οποίους προορίζονταν (παράδειγμα τα προγράμματα  αγροτουρισμού τα οποία αρκετοί αποδέκτες χρησιμοποίησαν για την  ανέγερση προσωπικής τους κατοικίας), επιδοτήσεις ύψους πολλών χιλιάδων Ευρώ σε κτηνοτρόφους ή ιδιοκτήτες γεωργικών καλλιεργειών που δήλωναν αναληθή αριθμό ζώων ή εκτάσεων, σύμφωνα πάντα με στοιχεία που προέκυψαν από ελέγχους που διενεργήθηκαν εκ των υστέρων από τα αρμόδια ελεγκτικά όργανα.

Ας μου επιτρέψετε μια παρένθεση στο σημείο αυτό γιατί πραγματικά θα ήθελα να θίξουμε ένα θέμα με πολλαπλές κοινωνικές διαστάσεις που μπορούμε να πούμε ότι έχει αναχθεί στην «αχίλλειο πτέρνα»  της Κρήτης: τις επιδοτήσεις και την εγκληματικότητα. Εκ των πραγμάτων δεν θα το αναλύσουμε σ όλες του τις παραμέτρους όμως δεν μπορούμε να μιλάμε για την Κρήτη και να παραβλέψουμε αυτή την πλευρά της. Επί χρόνια, η κτηνοτροφία αλλά και η γεωργία της ορεινής Κρήτης συντηρούνταν από επιδοτήσεις που αν διατίθονταν στην ουσιαστική ενίσχυση της παραγωγής με την κατασκευή σύγχρονων μονάδων παραγωγής και διάθεσης των προϊόντων σήμερα θα είχαμε έναν αξιοπρεπή πρωτογενή και δευτερογενή τομέα. Ευκαιρίες δόθηκαν και δυνατότητες υπήρξαν. Δυστυχώς, κάποιοι αετονύχηδες που δε λείπουν από καμιά κοινωνία κι εποχή εξάντλησαν και εξαντλούν  ευρωπαϊκούς πόρους προς ίδιον όφελος (εξού και τα υψηλά εισοδήματα) σε βάρος των υπολοίπων, παρακάμπτοντας επιτίδεια κάθε ελεγκτικό μηχανισμό και με τη βοήθεια παραγόντων που είχαν συγκεκριμένα πολιτικά κίνητρα, προκάλεσαν μακροπρόθεσμα σοβαρό πλήγμα στο σύνολο της οικονομικής ανάπτυξης. Σε κοινωνικό επίπεδο, ο αποκλεισμός όπως προανέφερα των ορεινών περιοχών από τον εκμοντερνισμό των αστικών τμημάτων του νησιού, κυρίως των βόρειων, η γεωγραφική τους απομόνωση και η διοικητική τους εγκατάλειψη από το επίσημο κράτος σε συνδυασμό με τον εύκολο πλουτισμό και μια λανθάνουσα μετάφραση της κρητικής λεβεντιάς, δημιούργησαν έναν ιδιότυπο εγωκεντρισμό στους κατοίκους των ορεινών, ως αντίδραση εκ μέρους τους στην ηθική υποβίβαση και κοινωνική περιθωριοποίηση, και μια υπεροψία έναντι των άλλων που οδήγησαν στην παραβατικότητα,  καθιερώνοντάς την μάλιστα ως κυρίαρχη ιδεολογία στις περιοχές αυτές. Έτσι γιγαντώθηκε ένα πρόβλημα που κυοφορούσε επί χρόνια, στο οποίο συνέβαλλαν

η σιωπηρή ανοχή των συγχωριανών των παραβατών, που αγγίζει πλέον τα όρια της συνενοχής,

η αδυναμία των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους να ελέγξουν την κατάσταση

η υποτιθέμενη άγνοια κάποιων πολιτικών κύκλων οι οποίοι εξυπηρετούσαν τις πολιτικές τους επιδιώξεις και

η συνδρομή των ΜΜΕ φυσικά που κάποιες φορές στην προσπάθειά τους να προβάλλουν το θέμα σε όλες του τις διαστάσεις δημιούργησαν και στρεβλές εντυπώσεις.

Σίγουρα δεν είμαστε καθόλου περήφανοι γι'' αυτή την κατάσταση. Μάλιστα είμαστε πολύ ανήσυχοι γιατί γνωρίζουμε πολύ καλά ότι δεν μπορεί να αλλάξει απλά και σύντομα. Οσοι έχουν μάθει στον εύκολο πλουτισμό δεν θα ξυπνήσουν ένα πρωί αποφασισμένοι να   γίνουν άνθρωποι του μόχθου και του μεροκάματου! Οι κοινωνίες αυτές θέλουν κυριολεκτικά αναποδογύρισμα. Δεν αρκεί η καταστολή, απαιτούνται σοβαρές παρεμβάσεις σε όλα τα επίπεδα μια και η εγκληματικότητα είναι φαινόμενο κοινωνικό με πολλαπλές και σύνθετες παραμέτρους. Σίγουρα το Κράτος θα πρέπει να δώσει το μήνυμα ότι οι ένοχοι τιμωρούνται. Από κει και πέρα όμως χρειάζεται χρόνος, συνεργασία όλων των Αρχών και πολύ προσοχή στη διαχείριση του προβλήματος.

Εκείνο πάντως για το οποίο μπορώ να σας διαβεβαιώσω, αποφορτισμένος από κάθε τοπικιστικό αίσθημα,  είναι πως η Κρήτη δεν διαφέρει από πολλές άλλες περιοχές της Ελλάδας και σίγουρα από πολλές άλλες παγκοσμίως που εμφανίζουν φαινόμενα παραβατικής συμπεριφοράς χωρίς κάτι τέτοιο να σημαίνει ότι οι ομοιότητες νομιμοποιούν τα γεγονότα. Απλώς επισημαίνω πως όλα θα πρέπει να εξετάζονται στις  αληθινές τους διαστάσεις και πάντα με σοβαρότητα και υπευθυνότητα.

Για να επανέλθουμε λοιπόν στο θέμα του  βιοτικού επιπέδου των Κρητικών θα ήθελα να πω πως πράγματι, συγκριτικά  με άλλες περιοχές της χώρας, το βιοτικό επίπεδο των κατοίκων της Κρήτης είναι καλό και σ'' αυτό συντελεί φυσικά και το γεγονός ότι οι Κρητικοί συνεχίζουν να καλλιεργούν τη Γη ακόμη και για τις ανάγκες του σπιτικού τους,  δεν αγοράζουν το λάδι τους αφού οι περισσότεροι διαθέτουν ελαιόδεντρα και γενικώς, παρότι η κτηνοτροφία και η γεωργία ως παραγωγικοί τομείς έχουν εμφανώς συρρικνωθεί, η πλούσια κρητική γη  συνεχίζει να προσφέρει γενναιόδωρα τα πολύτιμα αγαθά της σε όσους εκμεταλλεύονται τις δυνατότητές της.    

Βέβαια είναι γεγονός πως μελετώντας το γενικό στρατηγικό πλαίσιο  ανάπτυξης που αφορά την Κρήτη και υλοποιείται από την Περιφέρεια του νησιού θα διαπιστώσουμε ότι αρκετοί από τους αναπτυξιακούς στόχους  που τέθησαν δεν ικανοποιήθηκαν ενώ οι προβλέψεις για τη μελλοντική προοπτική ανάπτυξης είναι αισιόδοξες αλλά υπό προϋποθέσεις.  Ας μην ξεχνάμε ότι σήμερα πια μιλάμε με όρους που αφορούν μια παγκοσμιοποιημένη αγορά η οποία μάλιστα διέρχεται την κορύφωσή της κρίσης της . Μια κρίση που, όπως εύστοχα επισημαίνει ο φίλος και συνομιλητής μας Μίμης Ανρδουλάκης στο νέο του βιβλίο «Ασπρο κοτσύφι, Blue Tree,  μαύρο καράβι», δεν ξέρουμε ακόμη  με πιο γράμμα του λατινικού αλφάβητου προσομοιάζει. Ελπίζουμε τελικά να είναι το V δηλαδή την κάθετη πτώση να διαδεχθεί σύντομα η πλήρης ανάκαμψη.   

Ας δούμε λοιπόν τι γίνεται στην Κρήτη του σήμερα:

Ο πρωτογενής τομέας στο νησί διακρίνεται από μειωμένη παραγωγικότητα που επιβαρύνεται από τις πιέσεις των υπολοίπων ελληνικών περιφερειών και τον έντονο διεθνή ανταγωνισμό με αποτέλεσμα τα περιθώρια κέρδους από τον τομέα αυτό να μειώνονται. Με την απελευθέρωση του εμπορίου βάσει διεθνών συμβάσεων, τα κρητικά προϊόντα δύσκολα ανταγωνίζονται τα εισαγόμενα προϊόντα άλλων χωρών που έχουν παρόμοιες κλιματολογικές συνθήκες με την Κρήτη (π.χ. Μαρόκο, Τουρκία κ.τ.λ) τα οποία έχουν χαμηλότερο κόστος και πολύ μεγαλύτερη παραγωγή από τη δική μας αφού πλέον οι περισσότεροι νέοι προσανατολίζονται τον τριτογενή τομέα και όχι στη γεωργία.  

Είναι αλήθεια βέβαια ότι παρά τον εκσυγχρονισμό των υποδομών, την ένταξη  νέων αγροτών και τα σχέδια Βελτίωσης του αγροτικού τομέα, την κατασκευή φραγμάτων και την υλοποίηση  αστικών αναπλάσεων ο  πρωτογενής τομέας  δεν υποστηρίχθηκε εντέλει στο βαθμό που περιμέναμε αφού  οι διατιθέμενοι πόροι παραμένουν  πενιχροί συγκριτικά με τις πραγματικές ανάγκες και υπολείπονται σημαντικά έργα δικτύων και υποδομές μεταφορών .

 Ο Δευτερογενής τομέας στην Κρήτη αν και έχει σημειώσει, συγκριτικά με τις υπόλοιπες περιφέρειες της χώρας, κάποια δείγματα προόδου, παραμένει αδύναμος αφού με εξαίρεση τη μεταποίηση κάποιων αγροτικών προϊόντων και μια πρόοδο στον τομέα της  βιοτεχνολογίας,   ελλείψει αναπτυγμένων υποδομών, επενδύσεις σε παραγωγικό εξοπλισμό  και χρήση νέων τεχνολογιών, οι επιχειρήσεις παραμένουν μικρού μεγέθους και με δύσκολη πρόσβαση στις αγορές  εκτός Κρήτης.

Στον Τριτογενή Τομέα η Κρήτη έχει κάνει άλματα προόδου με τον Τουρισμό του νησιού να αποτελεί τη «ναυαρχίδα» του ελληνικού τουρισμού παρά τις πιέσεις που δέχεται λόγω διεθνούς ανταγωνισμού.

Είναι σημαντικό ωστόσο να  μην ξεχνάμε ότι η ανάπτυξη του Τουρισμού βασίζεται και προϋποθέτει την ύπαρξη  ισχυρού και ανταγωνιστικού πρωτογενούς και δευτερογενούς τομέα.  

Επιπλέον, την  απλοϊκή πλέον φιλοσοφία του «ήλιου και της θάλασσας» θα πρέπει άμεσα να διαδεχθεί η εφαρμογή ενός ολοκληρωμένου προγράμματος προτάσεων και δράσεων που θα υποστηρίξουν τον Τουρισμό και θα του εξασφαλίσουν διάρκεια και ποιότητα  ζωής.  Η υφιστάμενη παγκόσμια  οικονομική κρίση και ο σκληρός ανταγωνισμός με κράτη που διαθέτουν κοινά με μας κλιματολογικά  χαρακτηριστικά από τη μία πλευρά και η έντονη εποχικότητα του τουρισμού με την ολοένα και αυξανόμενη συρρίκνωση της τουριστικής περιόδου, η ανεπαρκής εκμετάλλευση του ορεινού τουρισμού και άλλων εναλλακτικών μορφών τουρισμού καθώς και το χαμηλό μερίδιο στην αγορά του εγχώριου τουρισμού προοιωνίζουν μια διόλου αισιόδοξη πορεία για τον τουρισμό της Κρήτης.

 Στον τομέα της Υγείας και Πρόνοιας, οι ελλείψεις είναι σημαντικές. Οι υφιστάμενες κτηριακές υποδομές είναι ανεπαρκείς και σε πολλές περιοχές του νησιού πεπαλαιωμένες. Τα Κέντρα Υγείας λειτουργούν με το φιλότιμο των γιατρών και η Πρωτοβάθμια Υγειονομική Περίθαλψη τουλάχιστον στο Ρέθυμνο είναι ανύπαρκτη. Με εξαίρεση τα μεγάλα  Νοσοκομεία του Ηρακλείου και των Χανίων που εξυπηρετούν όλη την Κρήτη, το Ρέθυμνο και ο Άγιος Νικόλαος προσπαθούν να καλύψουν τις ανάγκες των ασθενών με Νοσοκομεία που τους περισσεύουν τα προβλήματα.. Σε ότι αφορά πάντως το Ρέθυμνο, με πρωτοβουλία  του Δήμου που διέθεσε κατάλληλη δημοτική έκταση, ξεκινάμε μια επίπονη και χρονοβόρα προσπάθεια ανέγερσης νέου Νοσοκομείου η οποία ελπίζουμε θα ευοδώσει και θα καλύψει τις ανάγκες όλου του Νομού.

Σημαντική πρόοδο έχουμε όμως σε επίπεδο παροχής κοινωνικών υπηρεσιών. Οι νέες δομές που λειτουργούν στο Δήμο Ρεθύμνου, η Κοινωνική Υπηρεσία το Κέντρο Ημερήσιας Φροντίδας ηλικιωμένων, το Κέντρο Δημιουργικής Απασχόλησης Παιδιών , οι Δημοτικοί Βρεφονηπιακοί  Σταθμοί κι ένα σύνολο άλλων δράσεων πολιτιστικών, αθλητικών κ.α. προσφέρουν σημαντικές υπηρεσίες  στους κατοίκους της πόλης και των Οικισμών.

Στις Μεταφορές παρά τις χρηματοδοτήσεις έργων οδοποιίας ούτε ΒΟΑΚ  έχει γίνει ούτε ΝΟΑΚ.  Τα περισσότερα χρήματα όμως διατίθενται για τη βελτίωση των ήδη κατασκευασμένων έργων χωρίς να ολοκληρώνονται άλλα ζωτικής  σημασίας για τις μεταφορές. Το νέο αεροδρόμιο Κρήτης παραμένει στις μελέτες, ενώ στο Ρέθυμνο ούτε πλοίο σε μόνιμη βάση ούτε αεροδρόμιο έχουμε. Και στους άλλους νομούς η υστέρηση σε λιμενικές υποδομές και σε σύγχρονα αεροδρόμια είναι εμφανής . 

Στη Εκπαίδευση, σε ότι αφορά τα Πανεπιστήμια και Πολυτεχνεία υπάρχουν αξιόλογες κτηριακές υποδομές και χάριν στη γενναιοδωρία ντόπιων ιδιοκτητών  αφού σε ότι αφορά το Ρέθυμνο, πολλοί ρεθεμνιώτες δώρισαν τεράστιες εκτάσεις για να γίνει το Πανεπιστήμιο Κρήτης.  Ελλείψεις σε κτηριακές υποδομές έχουν κυρίως τα Δημοτικά Σχολεία, Γυμνάσια και Λύκεια, οι μαθητές των οποίων σε πολλές περιπτώσεις δυστυχώς στοιβάζονται σ μικρές ή ακατάλληλες αίθουσες.

Στην Κρήτη ωστόσο, έχουμε ευτυχήσει να λειτουργεί το ΙΤΑ, ένα σπουδαίο ερευνητικό Ίδρυμα, με διεθνή φήμη, όπου εκεί πραγματικά παράγεται γνώση. Γεγονός είναι πάντως ότι η χρηματοδότηση για την παιδεία θα πρέπει να γίνει  συνεπής και πλούσια ώστε πέραν την προαγωγής της γνώσης να ωθεί και το ερευνητικό έργο των Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων και Ινστιτούτων.

    Ενεργειακά η Κρήτη φαίνεται να αντιμετωπίζει προσωρινά το πρόβλημα με τον ΑΗΣ του Αθερινόλακκου, αναμένουμε τον νέο ΑΗΣ Κορακιάς και σίγουρα θα πρέπει να εξετάσουμε σοβαρά τη χρήση φυσικού αερίου .

Στον ευαίσθητο τομέα του Περιβάλλοντος, γίνονται προσπάθειες από κάθε Νομό ξεχωριστά ενώ υπάρχει σταθερός προσανατολισμός για επίλυση του, κοινού για όλους, προβλήματος της διαχείρισης απορριμμάτων, σε περιφερειακό επίπεδο. Εξάλλου, η αυστηρότατη πολιτική της Ε.Ε. σε θέματα περιβάλλοντος και η απειλή προστίμων και καταδικαστικών αποφάσεων δεν μας αφήνουν άλλα περιθώρια αποσπασματικών και προσωρινών λύσεων . Προς τιμήν  μας ωστόσο, ο τομέας της ανακύκλωσης πάει πολύ καλά και  οι Κρητικοί ανταποκρίνονται θετικά στις πολλές πρωτοβουλίες προστασίας του περιβάλλοντος.

Η θεσμοθέτηση του Εθνικού Χωροταξικού  Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης της Κρήτης  είναι θετική ωστόσο υπάρχουν προβλήματα στη διασφάλιση συμβατότητας μεταξύ Περιφερειακού Πλαισίου (στρατηγικός σχεδιασμός) και Γ.Π.Σ (κανονιστικός σχεδιασμός).

Όσο για τον Εθνικό Χωροταξικό Σχεδιασμό, η πρόβλεψη και μόνο του διπόλου ανάπτυξης  όπως προανέφερα νομιμοποιεί ουσιαστικά την ανισομερή ανάπτυξη των Νομών με ευνοούμενους έναντι των άλλων   το Ηράκλειο και τα Χανιά.

Στους τομείς που σήμερα μπορούμε να πούμε ότι έχουμε κάνει σημαντικά βήματα προόδου είναι η δημιουργία πολιτιστικών θεσμών και η διατήρηση της ανόθευτης  κουλτούρας μας.

Ο Πολιτισμός παραμένει για την Κρήτη κινητήρια δύναμη δημιουργίας. Όταν οι ευρωπαϊκές επιχορηγήσεις αργούν να φθάσουν και οι κρατικές δεν έρχονται ποτέ, είναι η ιδιωτική πρωτοβουλία που αναλαμβάνει να υποστηρίξει και να υλοποιήσει δράσεις που προάγουν το πνεύμα και τροφοδοτούν την ψυχή. Παραδοσιακές και σύγχρονες Τέχνες που αναδεικνύονται από το ντόπιο έμψυχο δυναμικό, ενώ πολύ συχνά φιλοξενούμε εγχώριες και ξένες καλλιτεχνικές παραγωγές, με αποτέλεσμα η ποιοτική ψυχαγωγία να μη λείπει ποτέ. Τα μνημεία μας συνεχίζουν να προσελκύουν το μεγάλο ενδιαφέρον των επισκεπτών και να συντηρούν το σεβασμό των ντόπιων σε αξίες που τροφοδοτούν υψηλά οράματα. Η κρητική παράδοση ανθεί. Στη μουσική και το χορό ολοένα και περισσότεροι νέοι άνθρωποι ξεδιπλώνουν τα έμφυτα ταλέντα τους.

Η παρέα, υπό τον ήχο του λαούτου, της λύρας, της μαντινάδας και της ρακής, συναντάται σε κάθε γωνιά της Κρήτης. Ειδικά για τη μαντινάδα θα πρέπει να σας πω ότι η έμπνευση των κρητικών είναι ανεξάντλητη σε βαθμό που να έχουμε πλέον πειστεί ότι η ποιητική φλέβα είναι μάλλον έμφυτη! Αν μείνει χρόνος στο τέλος θα σας πω κι εγώ μερικές και θ'' ακούσω με χαρά και τις δικές σας μια και είμαι βέβαιος ότι κάποιες θα ξέρετε!  Τελικά αυτό που θα χάσουμε τελευταίο είναι το κέφι και η αισιοδοξία μας!

Γι'' αυτό και ατενίζουμε το μέλλον της Κρήτης με θετική διάθεση.

Η ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ ΑΥΡΙΟ

Μακάρι να είχαμε τη δυνατότητα καθορισμού του μέλλοντος. Ίσως, ως όντα με νοημοσύνη  και ψυχή, να καταφέρναμε να το χτίσουμε σε μια λογική και στέρεα  βάση.

  Έχουμε όμως τη δύναμη  να το δρομολογήσουμε. Ακόμη κι αν εξαρτώμαστε από άλλους ισχυρότερους και οι επιλογές μας δεν είναι πάντα σύμφωνες με τις δικές τους.

Η Κρήτη του μέλλοντος, ξεκινά το ταξίδι της με προβλήματα που μπορούν να λυθούν. Είναι πλέον σαφές πως απαιτείται ριζικός  επαναπροσανατολισμός στον σχεδιασμό, στη σύνταξη και στην υλοποίηση των αναπτυξιακών προγραμμάτων και μια ρεαλιστική στρατηγική για την αναβάθμιση της οικονομικής δομής της περιφέρειας.

Κατ'' αρχάς θα πρέπει να αξιοποιήσουμε στο έπακρον τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του νησιού μας που συνοψίζονται στην αδιαμφισβήτητη φυσική του ομορφιά, την απίστευτη χλωρίδα, τις ιδανικές κλιματολογικές συνθήκες για την ανάπτυξη του πρωτογενούς και σοβαρού μέρους του τριτογενούς τομέα , την ακτινοβολούσα παγκοσμίως πολιτιστική και πολιτισμική μας κληρονομιά, τη διατροφή μας που θεωρείται και με επιστημονικές αποδείξεις, ίσως το πιο υγιές διατροφικό  μοντέλο στον κόσμο, οι πλουτοπαραγωγικές της πηγές σε ενέργεια  και, φυσικά η  κομβική γεωγραφική της θέση. 

Επιπλέον, θα πρέπει να εστιάσουμε τις δράσεις μας στη διασύνδεση όλων των τομέων της οικονομίας του νησιού αφού ο ένας προϋποθέτει την  υγιή ανάπτυξη του άλλου. Να ενισχυθεί λοιπόν ο πρωτογενής τομέας με νέες μεθόδους παραγωγής φιλικές  προς το περιβάλλον, να προβληθούν επαρκώς τα βιολογικά προϊόντα, και γενικώς τα προϊόντα να προωθηθούν στην αγορά είτε ως τελικά αγαθά είτε ως ενδιάμεσα για την παραγωγή άλλων.  Σημαντική κρίνεται η μετατροπή μεμονωμένων αγροτικών καλλιεργειών σε οργανωμένες επιχειρήσεις που θα έχουν τη δυνατότητα, σε συνεργασία και με άλλες διαμεσολαβητικές και όχι κατ'' ανάγκη αγροτικές επιχειρήσεις, να τυποποιούν, να προβάλλουν, και να εξάγουν τα προϊόντα τους.

Ηδη, σε ότι αφορά το παρθένο κρητικό ελαιόλαδο γίνονται προσπάθειες σε επίπεδο Κρήτης μέσω του ΣΕΔΗΚ να κατοχυρώσει  Ονομασία Προέλευσης,  πιστοποιημένο και τυποποιημένο να κατακλύσει τις αγορές της Ευρώπης.  

Στο δευτερογενή τομέα, με δεδομένο πάντα ότι τον παγκόσμιο πλέον ανταγωνισμό, θα πρέπει οι επιχειρήσεις να ενισχυθούν με νέο εξοπλισμό και χρήση των σύγχρονων τεχνολογικών δυνατοτήτων και πληροφοριακών συστημάτων να υιοθετήσουν μια επιτυχημένη στρατηγική μαρκετιγκ για να προωθήσουν την ποιότητα της κρητικής διατροφής και την πολιτισμική παράδοση του νησιού. Χρήσιμο θα ήταν να ενισχυθεί και ο τομέας της χειροτεχνίας στον οποίο  η Κρήτη έχει σημαντική παράδοση.

 Αν ο πρωτογενής και δευτερογενής τομέας συνεργαστούν θα δώσουν ώθηση και στον τριτογενή ειδικά στον τομέα  της παροχής υπηρεσιών, στην απασχόληση εργατικού δυναμικού, στο εμπόριο και τις μεταφορές.  Απαιτούνται όμως  νέες υποδομές Βιοτεχνικών και Ελαφρών Βιομηχανικών Πάρκων, μεταφορικά δίκτυα, αποθηκευτικοί χώροι, εγκαταστάσεις πιστοποίησης ποιότητας και κατάλληλοι εκθεσιακοί χώροι.

Σε ότι αφορά τον Τουρισμό, μοιάζει να βασίζεται πλέον σ ένα παρωχημένο μοντέλο  ανάπτυξης. Αν, εκτός της φυσικής ομορφιάς και του ιδανικού κλίματος, επενδύσουμε στο συνδυασμό του με τον πολιτισμό του νησιού, την προβολή της κρητικής διατροφής και την ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών  τουρισμού όπως: ο αθλητικός, ο εκκλησιαστικός, ο τουρισμός Τρίτης Ηλικίας, ο οινοτουρισμός, ο φυσιολατρικός τουρισμός κ.α.  θα καταφέρουμε να ενισχύσουμε την τουριστική μας βιομηχανία  έναντι των ανταγωνιστών μας. Μία ακόμη πρόταση που προβάλλουν τα Επιμελητήρια της Κρήτης, τα οποία έχουν ομολογουμένως κάνει θαυμάσια δουλειά,  είναι ο τουρισμός διεθνών προορισμών, δηλαδή τουριστικά πακέτα που περιλαμβάνουν δύο προορισμούς σε δυο διαφορετικά κράτη που όμως έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Για την Κρήτη π.χ. η Αίγυπτος θα μπορούσε να προσφέρει συνέργειες διπλού προορισμού τουριστικών πακέτων με έμφαση στον πολιτισμικό τουρισμό. Κάτι τέτοιο όμως, εκτός από  την επιχειρηματική πρωτοβουλία χρειάζεται και την ανάπτυξη των υποδομών του νησιού (όπως π.χ. λιμάνια και αεροδρόμια). 

Στον τομέα  των υποδομών σαφώς θα πρέπει να δοθεί βαρύτητα στην δημιουργία νέων αεροδρομίων και την βελτίωση των υφιστάμενων λιμενικών εγκαταστάσεων ενώ τα έργα οδοποϊίας και η κατασκευή ΒΟΑΚ  και ΝΟΑΚ κρίνονται  πλέον ζωτικής σημασίας.  Επιπλέον, ας μην παραβλεφθεί η αναγκαιότητα έργων διαχείρισης λυμάτων - απορριμμάτων  (ΧΥΤΑ, βιολογικοί καθαρισμοί), ανακύκλωσης και ορθολογικής χρησιμοποίησης των υδάτινων πόρων, έργα καλύτερης αξιοποίησης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και έργα προστασίας  και ανάδειξης της μνημειακής και παραδοσιακής μας κληρονομιάς. 

Η στρατηγική γεωγραφική θέση της Κρήτης, εξάλλου, ενδείκνυται για την προσέλκυση σοβαρών επενδυτών των οποίων η δράση  ωστόσο, θα καθορίζεται από ένα προσεκτικά καταρτισμένο  στρατηγικό πλαίσιο οικονομικής ανάπτυξης, συμβατό με την τοπική οικονομία  και το περιβάλλον.

     Προτάσεις υπάρχουν και είναι πολλές και στην πλειοψηφία τους υλοποιήσιμες. Θεωρώ ωστόσο ότι θα πρέπει πλέον να διασφαλιστεί ο ενιαίος και συντονιστικός χαρακτήρας της Περιφέρειας, με αιρετό Περιφερειάρχη και Περιφερειακό Συμβούλιο, που θα σχεδιάζει και θα υλοποιεί το στρατηγικό πρόγραμμα ανάπτυξης, απεγκλωβισμένη από το δίπολο ανάπτυξης,  και παράλληλα ο κάθε Νομός να έχει τη διοικητική και οικονομική του αυτοτέλεια να υλοποιεί το περιφερειακό πρόγραμμα  και να διαχειρίζεται τα τοπικά προβλήματα και ανάγκες. Όσο εξαρτάται η Περιφέρεια από ένα συγκεντρωτικό και δυσκίνητο κρατικό μηχανισμό  δύσκολα θα αμβλύνει τις ανισότητες στην ανάπτυξη και δύσκολα θα καταφέρουμε να επιτύχουμε τους βαθμούς ανάπτυξης που χρειαζόμαστε.

Οι κοινοτικές και δημόσιες χρηματοδοτήσεις όλων των προηγούμενων περιόδων αλλά και των επερχόμενων μπορεί να ενίσχυσαν αρκετούς αναπτυξιακούς τομείς και να μας έφεραν πιο κοντά στα επιδιωκόμενα ευρωπαϊκά επίπεδα, δεν κατάφεραν όμως ακόμη να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για μια βιώσιμη, ισόρροπη και ορθολογική ανάπτυξη στο νησί .

Αγαπητοί Φίλοι,

Ενδεχομένως να σας ταλαιπώρησα με τα τεχνοκρατικά στοιχεία που σας παρέθεσα. Σίγουρα οι συνομιλητές μου θα έχουν την πολυτέλεια της γλαφυρότητας στην εισήγησή τους και θα αναφερθούν και σε άλλες πτυχές της Κρήτης εξίσου ενδιαφέρουσες.

Εγώ όμως είμαι εδώ με την ιδιότητα του αιρετού εκπροσώπου της Τοπικής Αυτοδιοίκησης με μηδαμηνές δυνατότητες παρέμβασης στην κεντρική σκηνή όπου λαμβάνονται και οι κρίσιμες αποφάσεις. Ας μην ξεχνάμε όμως ότι η Τοπική Αυτοδιοίκηση είναι ο φορέας που βιώνει την αγωνία των κατοίκων της περιφέρειάς της έχει το προνόμιο της εγγύτητας και της αμεσότητας στην προσέγγιση των προβλημάτων της κοινωνίας.

Ειδικά όταν το Κράτος δεν λειτουργεί αποτελεσματικά , η Τοπική Αυτοδιοίκηση αποτελεί τον μηχανισμό ανάσχεσης της κοινωνικής οργής και αξιοποιεί κάθε διαθέσιμο πόρο και δυνατότητα για να την ανακουφίσει.

Με αυτή λοιπόν την ιδιότητα, θα ήθελα να σας διαβεβαιώσω ότι θα συνεχίσουμε να διεκδικούμε με κάθε θεμιτό μέσο, με ετοιμότητα και υπευθυνότητα όσα η Κρήτη δικαιούται.

Επειδή όμως αρχίζουμε και νοιώθουμε ως άλλοι Δον Κιχώτες που κυνηγούν το ανέφικτο,  θα πρέπει και το Κράτος να επιδείξει τη σοβαρότητα που απαιτούν οι περιστάσεις και ν'' αποδείξει με πράξεις μια και από λόγια μας τα'' χει πει όλα, την βούλησή του να υλοποιήσει ένα βιώσιμο πρόγραμμα ανάπτυξης για την Περιφέρεια.

Η Κρήτη  είναι πάντως  αποφασισμένη να κερδίσει το στοίχημα με το μέλλον. Και δεν θα παραιτηθεί ποτέ ούτε θα συμβιβαστεί με κάτι λιγότερο από αυτό που αξίζει,  όπως εξάλλου ποτέ δεν το έκανε. Δε συμφωνείτε;

Σας ευχαριστώ πολύ.