Δευτέρα 25 Αυγούστου 2008

                                   ΧΑΝΙΑ

ΘΕΜΑ: «Η διαχρονικότητα του νομοθετικού έργου του Ελευθερίου Βενιζέλου»

Κυρίες και Κύριοι ,

Με ιδιαίτερη συγκίνηση αποδέχθηκα την πρόταση της Διοίκησης του Εθνικού Ιδρύματος Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος»  καθώς και του συναδέλφου Δημάρχου του ομώνυμου Δήμου κ. Εμμανουήλ Κεμεσίδη να καταθέσω στη σημερινή εκδήλωση μνήμης τις δικές μου απόψεις, και με την ιδιότητα του Νομικού, για μία από τις πολλές και σημαντικές  πτυχές της πολύπλευρης δράσης του ηγέτη και πατέρα του Σύγχρονου Ελληνικού Κράτους Ελευθερίου Βενιζέλου : αυτή του νομοθετικού του έργου, μέρος του οποίου ισχύει αυτούσιο μέχρι σήμερα, γεγονός που επιβεβαιώνει με τρόπο αναντίρρητο τη διαχρονικότητά του.

Αισθάνομαι δε ιδιαίτερη ευγνωμοσύνη γιατί με αφορμή αυτή την ομιλία κατέφυγα σε διάφορες πηγές και διαπίστωσα ότι πράγματι                ο Ελευθέριος Βενιζέλος είναι ένα ανεξάντλητο ορυχείο, όπως εύστοχα έχει παρατηρήσει  ο  Σεβασμιώτατος  Μητροπολίτης  και  Πρόεδρος           του  Ιδρύματος   κ. κ.  Ειρηναίος  Γαλανάκης.   Είναι  πραγματικά  άξιες θαυμασμού η πνευματική συγκρότηση, η ευρυμάθεια, η ηθική ακεραιότητα,  η  διορατικότητα  αυτού του άνδρα.  Και πραγματικά θεωρώ  ότι  όσο  βαθύτερα σκάπτομε στις σκέψεις και τις αποφάσεις του, τόσο περισσότερο δικαιώνεται η φωτισμένη απόφαση των σπουδαίων ανθρώπων που αποφάσισαν να συστήσουν το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών Ελευθέριος Βενιζέλος, προκειμένου να μελετηθούν σε βάθος η προσωπικότητα και το έργο του.

Προτού υπεισέλθουμε στην αναφορά των επιμέρους στοιχείων που συνθέτουν τη νομοθετική του δράση, επιτρέψτέ μου να επιχειρήσω μια σύντομη αναδρομή στην εν γένει πορεία του που αναμφίβολα σφράγισε όχι μόνο την πολιτική ζωή αλλά και την ίδια την  ύπαρξη της Ελλάδος.

Είναι πλέον κοινή  διαπίστωση ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν ένας  τυπικός χαρισματικός ηγέτης, αποδεχόμενοι τον ορισμό του μεγάλου Κοινωνιολόγου Μαξ Βέμπερ, σύμφωνα με την οποία χαρισματικός είναι μόνον εκείνος ο ηγέτης που εμπνέει στους οπαδούς του την πίστη ότι έχει υπερφυσικές, υπεράνθρωπες ή τουλάχιστον εντελώς  εξαιρετικές ικανότητες ή ιδιότητες, απρόσιτες στον κοινό άνθρωπο. Αυτή την πίστη  που θεμελιώνει μια σχέση αφοσίωσης των οπαδών προς τον χαρισματικό ηγέτη. 

 Είχαμε πράγματι  την τύχη ως Έθνος , να γεννηθεί, να μεγαλώσει και να ασχοληθεί με τα κοινά σε μια πολυτάραχη και πολυκύμαντη περίοδο της Ιστορίας του Έθνους μας. Τότε, που οι άνθρωποι, περισσότερο από ποτέ άλλοτε ίσως, είχαν απεγνωσμένα την ανάγκη ενός ηγέτη που θα τους ενέπνεε, που θα ανελάμβανε να σηκώσει το βάρος της ανασυγκρότησης, σε όλους τους τομείς, μιας  χώρας που δεν πρόφταινε να βγει από ένα πόλεμο και ακολουθούσε άλλος. Κάποιον, που θα ανελάμβανε την ευθύνη της δικής τους ύπαρξης κι εκείνης των μελλοντικών γενεών. Σήμερα, που απολαύομε, άλλοτε σε μικρότερο και άλλοτε σε μεγαλύτερο βαθμό, τα  προνόμια που μας παρέχει το δημοκρατικό μας πολίτευμα, που έχουμε λύσει βασικά ζωτικά προβλήματα, δεν αναζητούμε πλέον  ήρωες και ηγέτες ούτε μεγάλα οράματα. Έτσι, πιθανόν λόγω έλλειψης αντίστοιχων βιωμάτων να αδυνατούμε να κατανοήσουμε σε όλη του την έκταση το μέγεθος του ανδρός και το μεγαλείο της παρακαταθήκης, που άφησε στον ελληνικό λαό ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Με τις κατακτήσεις και τα λάθη του τα οποία  ο ίδιος ουδέποτε αρνήθηκε . Μιλώντας άλλωστε στη Βουλή , 4 χρόνια πριν το θάνατό του είχε τη δύναμη να διαβάσει τον επικήδειό του, που είχε συνθέσει ο ίδιος:  «Ο προκείμενος νεκρός, αγαπητοί φίλοι, ήτο ένας αληθινός άνδρας, με θάρρος μεγάλο, με αυτοπεποίθησιν και δι''εαυτόν και δια τον λαόν, τον οποίο εκλήθη να κυβερνήση. Ίσως έκαμε πολλά σφάλματα, αλλά ποτέ δεν του απέλειψε το θάρρος, ποτέ δεν  υπήρξε μοιρολάτρης, διότι ποτέ δεν επερίμενε από την μοίραν να ίδη την χώραν του προηγμένην. Αλλά έθεσεν εις την υπηρεσίαν της όλον το πυρ που είχε μέσα του, κάθε δύναμιν ψυχικήν και σωματικήν».

Η προσωπική διαδρομή του Ε.Β είναι ταυτισμένη με την συνολική πολιτική ζωή της χώρας.

 Άξιος μεταρρυθμιστής και εκσυγχρονιστής, εξυγίανε τον κρατικό μηχανισμό με υψηλό πολιτικό ρεαλισμό και ανθρωπισμό. Η κρατική μέριμνα υπέρ των εργαζομένων μέσα από μελέτες των συνθηκών της εποχής και συγκριτικές έρευνες για τα ισχύοντα σε προηγμένα κράτη στον τομέα των συνδικαλιστικών και συνεταιριστικών οργανώσεων, τομές στην εκπαίδευση, ίδρυση της Νομικής Σχολής στο ΑΠΘ, ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας , η υποστήριξη του καθημερινού αγώνα για επιβίωση που έδιναν οι πρόσφυγες, οι οποίοι δικαίως τον αντιμετώπιζαν ως Μεσσία, είναι μόνον ένα μέρος από την κοινωνική του πολιτική.

Η ευρύτητα των διπλωματικών του ικανοτήτων επισφραγίστηκε με τους επιδέξιους χειρισμούς του στη συνθήκη της Λοζάνης, μία από τις τραγικότερες στιγμές του Έθνους, όπου ανέλαβε τη διπλωματική εκπροσώπηση της χώρας μας και κατόρθωσε να περισώσει για την Ελλάδα ό, τι μπορούσε να σωθεί με κυριότερη την εξασφάλιση της εθνικής κυριαρχίας στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. 

Στην εξωτερική πολιτική διέπρεψε. Η γοητεία που ασκούσε στους συνομιλητές του , ο ρεαλισμός και η ευελιξία του, η διορατικότητά του σε συνδυασμό με τις γνώσεις του, τη διπλωματία του και τη χρονική συγκυρία, έπεισαν του ευρωπαίους συμμάχους και έτσι πέτυχε την γεωγραφική επέκταση της Ελλάδας.

Σχετικά τώρα με το νομοθετικό του έργο, εξ αρχής οφείλω να τονίσω ότι ήταν πολύπλευρο, φωτισμένο, καινοτόμο,  προοδευτικό αν όχι ριζοσπαστικό, επιτυχές και παρά τις οικονομικές και τεχνολογικές εξελίξεις  και την κυριολεκτική μεταμόρφωση των συστημάτων διοίκησης  και  ανάπτυξης παραμένει διαχρονικό, είτε με την έννοια ότι νομοθετήματα του ισχύουν ακόμη αυτούσια, είτε ότι θεσμοί και κατευθύνσεις που εκείνος εισήγαγε στην Νομική, Κοινωνική και Οικονομική  πραγματικότητα έχουν καταξιωθεί και παγιωθεί ως σύμφυτοι με την λειτουργία ενός σύγχρονου προοδευτικού και Κοινωνικού Κράτους.

Φυσικά για όλα αυτά υπάρχουν εξηγήσεις: ο Ελευθέριος  Βενιζέλος από φοιτητής ακόμη στη Νομική Σχολή διακρίθηκε και στις πτυχιακές του εξετάσεις προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση στους καθηγητές που τον εξέτασαν, ώστε ένας απ'' αυτούς ο Π. Παπαρρηγόπουλος φέρεται να είπε « εκ Κρήτης ανατέλλει σήμερον επιστημονικός αστήρ πρώτου μεγέθους»        

Στη συνέχεια δικηγόρησε στα Χανιά από το 1887 - 1909 , όπου σ'' αυτό το σκληρό επάγγελμα κατάφερε να αποδείξει τις τεράστιες νομικές του γνώσεις , την οξύνοια  και την ρητορική του δεινότητα.

Χειρίστηκε 3.422 υποθέσεις , αριθμός εξαιρετικά μεγάλος, παρότι ο ίδιος ισχυρίζονταν ότι ήταν επαναστάτης κατ'' επάγγελμα και δικηγόρος κατά διαλείμματα. Είναι μνημεία επιμελείας οι 132  δικογραφίες που διασώθηκαν, όπου μπορούμε να διαπιστώσουμε τις πνευματικές αρετές του ανδρός , τον εξαίρετο γραφικό χαρακτήρα  που απεικονίζει και μαρτυρεί την πνευματική του διαύγεια και την καταπληκτική ευκολία, με την οποία μπορούσε να απλώνει τη σκέψη του στο χαρτί, χωρίς διορθώσεις,παραπομπές και σβησίματα. Όπως εύστοχα παρατηρήθηκε από τον Σπ. Πάλλη Πρόεδρο του Δ.Σ.Α σε σχετική του ομιλία το 1953 «Τα χειρόγραφα του Βενιζέλου δίδουν εις τον αναγνώστη ένα ακαθόριστον αίσθημα ανέσεως, είναι σαν να αντικρύζει  κανείς ένα καλλιτέχνημα»    

Αυτόν τον ίδιο αμετάβλητο γραφικό χαρακτήρα παρατηρούμε στις εισηγητικές εκθέσεις αλλά και στα κείμενα σοβαρότατων νομοθετημάτων της Κρητικής Πολιτείας, που όχι μόνο επιμελήθηκε αλλά ιδιοχείρως συνέγραψε !!!  ως Υπουργός της Διοίκησης επί της Αρμοστείας του Πρίγκιπα από το 1899-1901.Συγκεκριμένα το έργο του αυτής της περιόδου χαρακτηρίζεται ως εκπληκτικό σε όγκο και ποιότητα, και καρποφορία λαμπρής νομικής ιδιοφυίας. Αναφερόμαστε συνοπτικά στον Οργανισμό των Δικαστηρίων, το Διάταγμα περί Κρητικής Ιθαγενείας, το Διάταγμα Περί εξετάσεως Συμβ/φων, τον Ποινικό Νόμο, Το Περί Ναυταπάτης και Πειρατείας Δ/γμα, Το Περί Ζωοκλοπής και Ζωοκτονίας Δ/γμα, Το Περί τιμωρίας της Παρανόμου  Οπλοφορίας. Εκείνο, όμως που ξεχωρίζει απ'' όλα είναι η συνταχθείσα από τον ίδιο Τροποποίηση των διατάξεων της Κρητικής Πολιτικής Δικονομίας, που αποτελεί τρανή απόδειξη της νομικής του οξύνοιας και του επιτυχούς συνδυασμού της θεωρίας με την πράξη, που δυστυχώς δεν μπορούμε να πούμε ότι συναντάμε συχνά στα σύγχρονα νομοθετήματα.

Ήδη λοιπόν πριν αναλάβει τις τύχες της Ελλάδας , είχε αποδείξει τις νομοθετικές του ικανότητες, την ευρυμάθεια του και τον συνδυασμό αρετών που φαινομενικά χαρακτηρίζονται ως αντιφατικές αλλά ουσιαστικά είναι παραπληρωματικές.

Έτσι λοιπόν το 1910 που αναλαμβάνει πλέον ως  Πρωθυπουργός την τύχη της Ελλάδος ξεκινά το σπουδαίο εκσυγχρονιστικό του έργο αποδεικνύοντας ότι μπορούσε να είναι συγχρόνως οραματιστής αλλά και  πραγματιστής, φιλελεύθερος αλλά και σκεπτικιστής, επαναστάτης αλλά και συντηρητικός. Το βέβαιο πάντως είναι ότι ποτέ δεν νομοθέτησε με καιροσκοπική διάθεση και με  μικροκομματική ιδιοτέλεια. Το αντίθετο μάλιστα αδιαφορούσε για το πολιτικό κόστος, είχε πάντοτε σωστούς, σαφείς και εμφανείς στόχους, και επιδείκνυε και ως νομοθέτης το θάρρος και την ειλικρίνεια που τον χαρακτήριζαν. Γι αυτό εκτός από τη νομοτεχνική αρτιότητά τους οι ρυθμίσεις του ήταν πάντοτε προοδευτικές αν όχι ριζοσπαστικές, και προέτρεχαν της εποχής του.

Είναι βέβαιο ότι η ιδιότητά του ως Νομικού και η γνώση του για τις ρυθμίσεις πολλών Ευρωπαϊκών Δικαίων , αλλά και η Δικηγορική εμπειρία του, συντέλεσαν ώστε να αντιληφθεί έγκαιρα ότι το Ελληνικό Κράτος έπρεπε να αναδομηθεί και να λειτουργήσει σ'' ένα πλαίσιο Νόμων με προσανατολισμό και προοπτική. Δεν είναι τυχαίο ότι στον μνημειώδη λόγο του στην Πλατεία Συντάγματος της 5^ης Σεπτεμβρίου 1910 προανήγγειλε την ανάγκη δημιουργίας ενός σύγχρονου Αστικού Κώδικα, μιας νέας Πολιτικής Δικονομίας και νέες ρυθμίσεις στο Εμπορικό Δίκαιο και το Δίκαιο των Ανώνυμων Εταιρειών. Αλλά η ριζική  και καινοτόμος νομοθετική του παρέμβαση  είχε αναφορά,  και στα πεδία του Δημόσιου και Διεθνούς Δικαίου που και εκεί οι γνώσεις του,       ήταν αξιομνημόνευτες και δεν πέρασαν απαρατήρητες από τον θεμελιωτή του Συνταγματικού Δικαίου στην Ελλάδα  Ν. Σαρίπολο, ό  οποίος χαρακτήρισε τους λόγους του στην Βα Αναθεωρητική Βουλή του 1911 «ως σπουδαίους  και  από επιστημονικήν έτι άποψιν».                                         

Ειδικότερα τώρα στο πεδίο του Ιδιωτικού Δικαίου , που ρυθμίζονται οι ιδιωτικές σχέσεις μεταξύ των προσώπων σε επίπεδο ισότητας, είναι εμφανές  το μεταρρυθμιστικό του έργο.  Πρέπει  να  σημειωθεί  ότι  εκτός  του  ότι  ο  ίδιος  ήταν  σπουδαίος νομικός , επέλεξε ως πολύτιμους  συνεργάτες  του μεγάλες νομικές προσωπικότητες της εποχής  όπως  ο  Κ. Ρακτιβάν,  Ν. Δημητρακόπουλος   και    στις διάφορες νομοπαρασκευαστικές επιτροπές χρησιμοποίησε και αντιβενζελικούς , με μόνο κριτήριο την αξιοσύνη και επάρκειά τους π.χ. τον Κων/νο Δεμερτζή, τους πρώην  εισαγγελείς  του Α.Π  Μ.Χατζάκο, Φ.Βασιλείου, τον Σ. Παπαγράγκο αντ/δρο του Στε, τους καθηγητές  Α. Κουμάντο και  Η. Αναστασιάδη  κ.α.

Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε δεκάδες νομοθετήματα , φοβούμαι όμως ότι μια τέτοια απαρίθμηση θα ήταν κουραστική σ'' ένα ακροατήριο μη εξειδικευμένο , παρ'' ότι έτσι θα διαπιστώναμε ευκολότερα το εύρος και το βάθος του νομοθετικού του έργου σ'' ένα Κράτος που χαρακτηρίζετο από μια αποστεωμένη νομοθεσία δεκαετιών από έλλειψη ολοκληρωμένων κανονιστικών στοιχείων και από μια ασθμαίνουσα δικαστηριακή οργάνωση. Σημειώνομε μόνο ότι από την εποχή του Όθωνα  και το διάστημα 1856 - 61 , όπου είχαμε κάποιους σποραδικούς νόμους , μέχρι το 1910 δεν  υπήρξε καμιά άλλη ζωηρή προσπάθεια διαμόρφωσης ενός ολοκληρωμένου νομοθετικού πλαισίου που να εγγυάται ασφάλεια δικαίου και απρόσκοπτη προστασία των συναλλαγών.

Από τα πρώτα νομοθετήματά του ήταν ο Ν. ΓCΝ / 1911 « Περί της εξ αυτοκινήτων ποινικής και αστικής ευθύνης», αποτέλεσμα της συγκριτικής έρευνας των νομοθεσιών της εποχής του, με αρκετή όμως αυτοτέλεια, ο οποίος ακόμη και σήμερα ισχύει και εφαρμόζεται , αφού εισήγαγε ουσιαστικά για πρώτη φορά στην Ελληνική Νομοθεσία την λεγόμενη αντικειμενική ευθύνη , και έτσι ρυθμίζονται  επιτυχώς μέχρι σήμερα τα προβλήματα που προκύπτουν από την μαζική πλέον κυκλοφορία των αυτοκινήτων , ενώ όταν ψηφίστηκε, τα αυτοκίνητα που κυκλοφορούσαν σ'' όλη την Ελλάδα δεν υπερέβαιναν τα 1000!!!.  Με ειδικούς νόμους εισήγαγε τον θεσμό των πλασματικών ενεχύρων, κυρίως, στα αγροτικά προϊόντα και τα μηχανήματα και έτσι, εξασφάλιζε  δάνεια στους αγρότες χωρίς να στερούνται τα μέσα και το προϊόν της παραγωγής τους. Τελικά ο θεσμός αυτός ρυθμίστηκε νομοθετικά μόλις το 2000 με τον Ν. 2844/2000.

Σημαντικότατο νομοθέτημά του είναι και ο Ν. 3741/1929, που ισχύει και σήμερα και ρυθμίζει ουσιαστικά την οροφοιδιοκτησία που όλοι γνωρίζομε, αφού οι περισσότεροι πλέον  Έλληνες  κατοικούν σε πολυκατοικίες. Διαπιστώνεται, λοιπόν, ότι πολύ έγκαιρα αντιλήφθηκε την ανάγκη ύπαρξης νομοθετικού πλαισίου για να εξυπηρετήσει τις χωροταξικές και στεγαστικές ανάγκες της Ελλάδας, άσχετα αν εμείς οι Νεοέλληνες χρησιμοποιήσαμε αυτόν τον θεσμό για την περιβαλλοντική και ποιοτική υποβάθμιση της χώρας μας  και της ζωής μας. Επίσης μέχρι σήμερα ισχύει και ο Ν.4129/1929 «Περί συστάσεως Υποθήκης επί μηχανικών και άλλων εγκαταστάσεων».

Αλλά και ο Αστικός μας Κώδικας, που ισχύει μέχρι και σήμερα, και χαρακτηρίζεται από τον Κων/νο Τρανταφυλλόπουλο ως «το μέγιστον  επιστημονικό και πολιτικόν επίτευγμα του τρέχοντος αιώνος» έχει την σφραγίδα του όχι μόνο γιατί το 1930 συνέστησε, επιτέλους την Πενταμελή Συντακτική  επιτροπή και την Πολυμελή Αναθεωρητική, που ανέλαβαν  την σύνταξη του σχεδίου του νέου Κώδικα με διαφανείς διαδικασίες  και δημόσιες συνεδριάσεις. Αλλά και διότι κατά τη διάρκεια λειτουργίας της  Αναθεωρητικής Επιτροπής, της οποίας μέλη  ήταν τα μέλη της Συντακτικής και οι πολιτικοί αρχηγοί, από τους πολιτικούς αρχηγούς, μόνο ο Ε.Β  συμμετείχε τακτικότατα στις  συνεδριάσεις της και μετείχε ζωηρά στις συζητήσεις της. Από τα  Πρακτικά της Επιτροπής διαπιστώνομε τη σε βάθος γνώση του Ε.Β  των νομικών προβλημάτων, την προοδευτικότητα των ιδεών του και την ρεαλιστικότητα των προτάσεών του, ώστε να επιλύονται τα ανακύπτοντα ζητήματα, χωρίς να δημιουργούνται δογματικά επιστημονικά προβλήματα. Ένας από τους εγκυρότερους Αστικολόγους ο Καθηγητής  Α. Γαζής , χαρακτηριστικά παρετήρησε ότι «ασφαλώς ο Α.Κ θα ήταν πιο συγχρονισμένος και  καλλίτερος, αν είχαν επικρατήσει οι απόψεις του».

Στο πεδίο του Εμπορικού Δικαίου χαρακτηριστικά νομοθετήματά του είναι ο Ν.149/1914 «Περί αθεμίτου ανταγωνισμού»,που ισχύει ακόμη και σήμερα με μικρές τροποποιήσεις, παρ'' ότι έχει περάσει σχεδόν ένας αιώνας, άλλα νομοθετήματά του για τη σύσταση των εμπορικών και βιομηχανικών επιμελητηρίων και περί των συνεταιρισμών αντικαταστάθηκαν μόλις το 1980 και το 1987 αντίστοιχα. Επίσης ο νόμος του για τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας αντικαταστάθηκε μόλις το 1987.(Ν.1733/1987). Γνωστότατος νόμος είναι επίσης  ο 2190/1920 «Περί Ανωνύμων εταιρειών» που  με τις αναγκαίες τροποποιήσεις  ισχύει μέχρι και σήμερα. Όπως ισχύουν  μέχρι και σήμερα ο Ν. 2184/1920 «περί γεωργικού ενεχυρογράφου» και ο Ν.5325/1932 «περί συναλλαγματικής και γραμματίου εις διαταγήν» Μέχρι και τα θέματα της πολιτικής αεροπορίας ρύθμισε με τον Ν.5017/1931,ο οποίος καταργήθηκε μόλις το 1988 με την ψήφιση του Κώδικα Αεροπορικού Δικαίου.

Με τις ρυθμίσεις του στο πεδίο του Εργατικού Δικαίου έθεσε τις βάσεις του Κοινωνικού Κράτους στην Ελλάδα. Τα νομοθετήματά του σχετικά με την εργασία των γυναικών, των ανηλίκων, την αργία της Κυριακής, το χρόνο εργασίας μπορεί να χαρακτηρισθούν ως πρωτοποριακά.

Σημαντικό νομοθέτημά του είναι ο Ν.551/1915 «Περί ευθύνης προς αποζημίωσιν των εξ ατυχημάτων εν τη εργασία παθόντων εργατών ή υπαλλήλων», που ισχύει μέχρι σήμερα και  προβλέπει  την αντικειμενική ευθύνη των εργοδοτών έναντι των παθόντων από εργατικό ατύχημα εργαζομένων, και υιοθετεί την «αρχή του επαγγελματικού κινδύνου».

Επίσης σημαντικό νομοθέτημα είναι ο Ν.2120/1920»Περί υποχρεωτικής καταγγελίας συμβάσεως εργασίας ιδιωτικών υπαλλήλων», που επεκτάθηκε και στους εργάτες και μέχρι σήμερα αποτελεί το νόμο ασπίδα του εργαζόμενου κατά της εργοδοτικής αυθαιρεσίας. Για πρώτη φορά προέβλεψε το ακατάσχετο  και ανεκχώρητο των μισθών και ημερομισθίων, καθεστώς που και σήμερα εξακολουθεί να ισχύει αφού τις απόψεις αυτού του νομοθετήματος υιοθετούν ο Α.Κ και ο Κ.ΠολΔ.

Παράλληλα η χώρα μας κύρωσε ( πρώτη στον κόσμο ) έξι (6)  διεθνείς συμβάσεις, που αφορούσαν  στον περιορισμό των εργάσιμων ωρών σε 48 την εβδομάδα, την εργασία των ανηλίκων  ,την προστασία της επιτόκου  μητέρας, τη νυκτερινή εργασία των γυναικών, τη ναυτική εργασία. Γενικότερα επί των ημερών του υπεχώρησε η διστακτικότητα του Ελληνικού Κράτους στην επικύρωση των διεθνών συμβάσεων  και με αίσθημα ευθύνης απέναντι στις ασθενέστερες ομάδες πληθυσμού αποδέχθηκε τις ευνοϊκές για τους εργαζόμενους ρυθμίσεις, που έδειξαν μεγάλη αντίσταση στην πάροδο του χρόνου. Παράλληλα με τη πρακτική της επικύρωσης των διεθνών συμβάσεων έστελνε το μήνυμα στην διεθνή κοινωνία ,την Κοινωνία των Εθνών, ότι η Ελλάδα, σε αντίθεση με την Τουρκία, είναι σύγχρονο Κράτος, που σέβεται τους διεθνείς κανόνες και είναι άξια της υποστήριξής τους.

Αλλά και στη σημερινή εκκλησιαστική πραγματικότητα είναι μεγάλη η συμβολή του Ε.Β. Ως Υπουργός επί της Αρμοστείας του Πρίγκιπα θέσπισε το νομοκανονικό καθεστώς της Εκκλησίας της Κρήτης, που εξακολουθεί να τη διέπει μέχρι σήμερα. Επίσης με τη σθεναρή του στάση, τη διαπραγματευτική του δεινότητα, και το διεθνές κύρος  στη διεθνή Συνδιάσκεψη της Λωζάννης, απέτρεψε την απομάκρυνση του Οικουμενικού Πατριαρχείου από την Κων/πολη, που επίμονα αξίωνε η Τουρκική Αντιπροσωπεία, επικαλούμενη ότι ανέκαθεν ήταν εχθρικό κατά του Οθωμανικού Κράτους και την στάση του κατά την διάρκεια του πολέμου. Επίσης ιδρύει τον ΟΔΕΠ και με το π.δ 21/1/1931, που συνεχίζει να ισχύει και σήμερα, για πρώτη φορά νομοθετικά κανονίζεται η κανονική περιβολή του Ελληνικού Ορθόδοξου Κλήρου εκτός εκκλησιαστικής υπηρεσίας και η αμφίεσή του κατά τις ιεροτελεστίες.

Επίσης και το Δημόσιο Δίκαιο οφείλει πολλά στον Ε.Β, ο οποίος έχοντας την εμπειρία των δύο Κρητικών Συνταγμάτων του 1899 και του 1907,το οποίο είναι δικό του πνευματικό προϊόν, πρωτοστάτησε στην συνταγματική αναθεώρηση του 1911. Αξίζει να επισημάνομε ότι συμμετείχε ενεργά στις 41 από τις 42 πολύωρες συνεδριάσεις της Β΄ Διπλής Αναθεωρητικής Βουλής και σε πέντε τουλάχιστον ζητήματα όπως επισημαίνει ο καθηγητής Αλιβιζάτος, το γλωσσικό, την ελευθερία του τύπου, την αναγκαστική απαλλοτρίωση,  το Συμβούλιο Επικρατείας και το Εκλογοδικείο, κυριολεκτικά επέβαλε την επιστημονική και πολιτική του άποψη. Ήταν η πρώτη και τελευταία φορά που Πρωθυπουργός της Ελλάδας είχε τόση ενεργή και πρωταγωνιστική συμμετοχή στη διαδικασία αναθεώρησης δευτερευουσών διατάξεων του Συντάγματος. Είναι αδύνατον στα πλαίσια αυτής της ομιλίας να αναφερθούμε στις καινοτόμες και επιτυχείς ρυθμίσεις του Συντάγματος του 1911 που ακόμη και σήμερα διατηρούνται, επισημαίνομεν, όμως,  ότι αυτή η αναθεώρηση αποτέλεσε τη βάση για μια σειρά πρωτοπόρων νομοθετημάτων, όπως είναι ο νόμος περί Δήμων και Κοινοτήτων, ο Νόμος  για  την είσπραξη Δημοσίων Εσόδων, ο Νόμος περί Σωματείων, ο Νόμος Περί Συνεταιρισμών κλπ. Επίσης στη κατεύθυνση του Κοινωνικού Κράτους, το οποίο εκείνος θεμελίωσε, ρύθμισε τη συνδικαλιστική δράση των εργαζομένων, την ασφάλεια στην εργασία τους, τη νοσηλευτική περίθαλψη του πληθυσμού και την περιφρούρηση της δημόσιας υγείας, τη δημιουργία Ασφαλιστικών Ταμείων, την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών και τη δίκαιη κατανομή τους στους καλλιεργητές, τη δίκαιη φορολογία των καθαρών προσόδων κλπ.

Δεν θα μπορούσε  επίσης ο Ε.Β να μην έχει ασχοληθεί με το Ποινικό Δίκαιο, αφού ήδη ως Υπουργός της Δικαιοσύνης επί της Κρητικής Πολιτείας είχε ασχοληθεί με πλείστα νομοθετήματα, μερικά  των οποίων προαναφέραμε. Είναι παράδοξο ότι ακόμη και σήμερα τουλάχιστον ως προς την κατεύθυνση και το περιεχόμενό τους έχουν επιβιώσει αρκετά και μερικά όπως θα διαπιστώσετε με την υπόμνησή τους ισχύουν και σήμερα ως νόμοι του Ελληνικού Κράτους. Ενδεικτικά αναφέρομε τους Νόμους περί της εκ των αυτοκινήτων ποινικής και αστικής ευθύνης           ( Γ =) Ν / 1911), περί λαθρεμπορίας ( Ν. 1165/1918) , Περί αθέμιτου ανταγωνισμού ( Ν. 146 /1913), Περί ευρεσιτεχνίας (Ν. 2527/1920), Περί πνευματικής ιδιοκτησίας ( Ν. 2387/1920 ), Περί φυγοδικίας ( Ν.Γ =)ΜΔ΄/ 1911), Περί οπλοφορίας ( Ν. 286/1914), Περί ζωοκτονίας και ζωοκλοπής ( Ν. ΓΩΛΣΤ /1913 ) , Περί υπολογισμού του χρόνου προφυλάκισης ( Ν. ΓΨΜΕ΄/ 1911) , Περί αποπλανήσεως ( Ν. ΓΩΜΑ΄/1911), Περί απαγωγής  (Ν. ΓΩΛΕ΄/1911) , Περί επαιτείας και αλητείας ( Ν. 1681/1919 ) , Περί απαγορεύσεως της ινδικής καννάβεως (χασίς) ( Ν. 2107/1920 ) , Περί εξυβρίσεως και περί Τύπου ( Ν. 1699/1918 ) , Περί φυγοδικίας ( Ν.           Γ =)ΜΔ΄/1911 ) κ.λ.π.   Στο ίδιο πλαίσιο μπορούν να αναφερθούν και ειδικοί νόμοι με τους οποίους ρυθμίστηκαν θέματα υγιεινής και ασφάλειας των εργατών ( Ν. Γ=)ΛΔ΄/1911 ) , θέματα εργασίας γυναικών και ανηλίκων ( Ν. ΔΚΘ΄/1913) , αδικήματα « κατά της ασφάλειας της χώρας » ( Ν. 755/1917 και 2179/1920) ,οι προϋποθέσεις για την κήρυξη της λεγόμενης « καταστάσεως πολιορκίας » ( Ν. ΔΞΘ΄/1912 ) , οι όροι ίδρυσης εργοστασίων , όπου καταγράφονται και οι πρώτες ποινικές διατάξεις για την προστασία του περιβάλλοντος ( Ν. ΔΚΣΤ΄/1912 ) , καθώς και κανόνες για την άσκηση του δικηγορικού και του ιατρικού επαγγέλματος ( αντίστοιχα Ν. Γ=)ΟΓ΄/1911 και ΔΞΓ΄/1912 ),την λειτουργία των φαρμακευτικών συλλόγων, την καθιέρωση των επαγγελματικών μητρώων των ιατρών, κτηνιάτρων, οδοντογιατρών, φαρμακοποιών ( Ν. 3601/28 , Ν.Δ. 15/25 ).

Εκτός όμως από τους Ποινικούς νόμους εισήχθησαν νέοι ποινικοί θεσμοί με βασική κατεύθυνση την αποφυγή της φυλάκισης ανθρώπων που έχουν διαπράξει μικρής απαξίας αδικήματα. Θεσπίστηκαν  έτσι στη χώρα μας , για πρώτη φορά πλήθος προοδευτικών μέτρων, όπως η με εγγύηση απόλυση προφυλακισμένων ( Ν. ΓΨΠΓ΄/1911 ) , η αναστολή εκτέλεσης της ποινής φυλάκισης έως 3 μήνες ( Ν.ΓΩΙΗ΄/1911 ) , η μετατροπή σε χρηματικές ποινών κράτησης ή φυλάκισης έως ένα έτος ( Ν. ΓΩΙ΄/1911 ) και η υφ'' όρων απελευθέρωση , δηλαδή η απόλυση όσων συμπληρώνουν ένα μεγάλο μέρος της επιβληθείσας ποινής ( Ν. ΓΩΜ /1911 και Ν. 811 / 1917 ).   

Αλλά θα ήταν ελλιπής η αναφορά μας, αν δεν καταγράφαμε τη συμβολή του Ε.Β σε θεσμούς της Δικαιοσύνης, των οποίων η αξία και η σημασία καθημερινά επιβεβαιώνεται. Έτσι λοιπόν θέσπισε το Ανώτατο Δικαστικό Συμβούλιο, που αποτελεί τον θεσμό που κατοχυρώνει την ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης και των δικαστικών λειτουργών. Συνέστησε το Δικαστήριο Κακοδικίας με τον Ν.407/1914,ακριβώς διότι ήθελε να επισημάνει ότι ούτε και ο Δικαστής δεν είναι υπεράνω του ελέγχου. Άλλος σημαντικός θεσμός, ο οποίος πραγματικά φέρει την σφραγίδα του, είναι η ίδρυση του Στε, που παρ''ότι προεβλέπετο από το Σύνταγμα του 1911 ιδρύθηκε  μόλις το 1928 με τον Ν. 3713/28. Είναι χαρακτηριστική η αποστροφή του  ότι με τον θεσμό αυτό θέτει τον Νόμο υπεράνω και του Υπουργού. Μάλιστα ως πρώτο Πρόεδρό του όρισε τον σπουδαίο νομομαθή Κων/νο Ρακτιβάν, ο οποίος ήταν στενός συνεργάτης του και είχε διατελέσει και Υπουργός Δικαιοσύνης το 1912-1913. Ο Ε.Β πίστευε ότι με αυτόν τον θεσμό καθιστούσε τη χώρα Κράτος Δικαίου όσον αφορά την διοίκησή της, και δεν είναι τυχαίο ότι στο κίτρινο τετράδιό του βρέθηκε να έχε γράψει τη φράση: «Αποχωρών της πολιτικής είμαι ευτυχής ότι αφήνω την χώραν προικισμένην με το Συμβούλιον της Επικρατείας».

Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν, θεωρώ ότι έστω κατ''ελάχιστον καταδείξαμε την έκταση, αξία και διαχρονικότητα του νομοθετικού έργου του Ε.Β. Η διαπίστωση αυτή δεν είναι αυθαίρετη αφού  πρέπει να τονίσομε, ότι για την ποιότητα ενός νόμου  υπάρχουν ασφαλή κριτήρια.

Ένας καλός νόμος  πρέπει να αντιμετωπίζει  επιτυχώς τα υφιστάμενα προβλήματα και να προβλέπει  τα μελλοντικά. Έτσι αντέχει στον χρόνο και τις εξελίξεις ως έχει ή με σπάνιες  συμπληρώσεις και τροποποιήσεις. Αυτής της ποιότητας όμως τα νομοθετήματα απαιτούν  ο νομοθέτης να έχει βαθειά γνώση των ζητημάτων, αποφασιστικότητα και  ικανότητα  να τα επιλύσει και συγχρόνως να  τους προσδώσει δυναμική και  προοπτική   ώστε να είναι πάντα επίκαιρα. Τέτοια χαρακτηριστικά φοβούμαι ότι  ολοένα και αραιότερα συναντάμε στη  νομοθετική λειτουργία του Κράτους μας. Δυστυχώς σπανίζουν στις μέρες μας   οι κορυφαίες πολιτικές προσωπικότητες   που νομοθετούν με τόλμη  χωρίς να θυσιάζουν το ορθό και χρήσιμο στο εφήμερα συμφέρον.

Πολιτικοί άνδρες με τις ικανότητες, το επιστημονικό και ηθικό υπόβαθρο  και το πολιτικό κύρος του Ε.Β δεν συναντάμε πλέον όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο. Δεν θέλω να επεκταθώ, όλοι  όμως δικαιούμαστε  να κάνομε  τους συνειρμούς μας. Ίσως έτσι θα είμαστε απαιτητικότεροι και από τους εαυτούς μας και από εκείνους που εξουσιοδοτούμε να μας κυβερνήσουν, αλλά και δικαιότεροι στην ιστορική κρίση μας. Ο τιμώμενος οπωσδήποτε έφυγε με πίκρα. Τουλάχιστον ας αποτιμήσομε σε βάθος την προσφορά του ώστε να αποφύγομε τα λάθη που και εκείνον πλήγωσαν και το Έθνος μας ζημίωσαν. Το νομοθετικό του έργο ήταν απλά  μια έκφανση της τεράστιας προσωπικότητάς του και της αταλάντευτης επιθυμίας του να είναι μόνο χρήσιμος για την Πατρίδα. Του οφείλομε πολλά. Γιατί πραγματοποίησε το «γεννηθήτω Κράτος», όπως χαρακτηριστικά είπε στον επιμνημόσυνο λόγο του ο Α .Παπαναστασίου